Täjigistan döwletiniň göz öňünde tutan täze gidroelektrik stansiýalaryny we Owganystanyň yslam respublikasynyň täze derýasyny hem-de şol döwetler bilen tapawutlylykda Türkmenistan we Özbegistan döwletleri ýaly aşaky ýurtlar pagta öndürmek bilen meşgullanýarlar şonuň bilen birlikde Aral deňziniň gurakçylygynyň meselesini göz öňünde tutsak, Amyderýa durnukly dolandyryş üçin has gowy derýa gözegçiligine we döwletara ylalaşyga mätäç. Amyderýa kenarýaka ýurtlar tarapyndan has durnukly hyzmatdaşlyga mätäç. Häzirki wagtda derýanyň Merkezi Aziýanyň esasy derýalaryna gözegçilik etmek we düzgünleşdirmek boýunça birnäçe ylalaşyklar bar, şeýle hem Merkezi Aziýada derýalara gözegçilik etmek we dolandyrmak üçin “Aral deňzini halas etmek boýunça halkara gaznasy” we “Döwletara utgaşdyryjy suw topary” ýaly birnäçe sebit guramalary bar, emma bu guramalar suw baýlyklaryny dolandyrmak we gözegçilikde saklamakda netijeli işlemek üçin gaty gowşak. Netijede ýurtlaryň arasynda negatiw dartgynlyk ýüze çykýar.

Amyderýa derýasynyň kenarynda ýerleşýän ýurtlaryň arasynda suw baýlyklaryny dolandyrmak pudagyndaky gatnaşyklary pugtalandyrmak we ýurtlaryň arasyndaky gapma-garşylyklaryň öňüni almak üçin Amudarya şu ylalaşyklara mätäç:

1. Ylalaşygyň çäkleri:

- Ýerasty we ýerüsti suw çeşmeleriniň görnüşi;

- Suw akymynyň takyk kesgitlemesi we suw çeşmelerinden peýdalanmak;

- Şertnamanyň mazmuny (geografiki sebit);

2. Hukuk kadalary:

- Adalatly we ýerlikli peýdalanmak ýörelgesi, ekosistemany gorap saklamak we dikeltmek ýörelgeleri, hyzmatdaşlygyň ýörelgeleri we ýurtlaryň hukuklary;

- Mazmunyň düzgünleri (umumy ýa-da takyk);

3. Prosessual düzgünler:

-Düzgünnama düzgünleri (hyzmatdaşlyk borjy);

- Habar beriş ulgamy we ýurtlaryň arasynda maglumat alyş-çalşygy;

4. Institusional mehanizmler:

- “Aral deňzini halas etmek boýunça halkara gaznasy”, “Döwletara utgaşdyryjy suw topary”, Amyderýa howdan suw hojalyk birleşiginiň orta derýa dolandyryş edarasy” ýaly adaty (sebitleýin) gurama;

-Jedelleri çözmek we suwy we tebigy baýlyklary ulanmakda we goramakda deňlige ýetmek üçin guramalar / guramalar (ministrlik derejesi; beýlekiler);

5. Jedelleri çözmek:

- Jedelleriň öňüni almak (geňeşmeler);

- Jedelleri çözmek;

- Talaplaryň berjaý edilişini barlamak (hasabat bermek; proseduralary ýönekeýleşdirmek);

Halkara tejribeden saýlanan ýokardaky bäş esasy elementi ulanyp, ýurtlaryň arasyndaky özara goldaw arkaly howpsuzlygy (Owganystan ýaly ykdysady gowşak ýurtlarda) ýok edip bolýar. Bularyň hemmesi şertnamanyň täze maddalaryna bolan ynamdan ugur alýar. Guramaçylyk binýadynyň kömegi bilen kenarýaka döwletleriň her biri, ýurduň wekilleri bilen ýygy-ýygydan duşuşyklar geçirip ýüze çykjak meseleleri bilelikde çözüp bolar. Täze şertnamanyň çäginde hyzmatdaşlyk, parahatçylygyň we howpsuzlygyň pugtalandyrylmagyna goşant goşup biljek düşünişmezlik çeşmelerini öňünden kesgitlemäge we kenar ýakasyndaky döwletleriň arasyndaky düşünşmezlikleriň öňüni almaga mümkinçilik berýän möhüm goşant bolup biler. Konwensiýanyň mehanizmleri arkaly üznüksiz hyzmatdaşlyk (milli derejede suwy dolandyrmakda we ulanmakda açaçanlygy döretmek, maglumat alyşmak, beýleki ýurtlaryň guramalary bilen bilelikdäki işleri, derýanyň boýundaky goňşy ýurtlar üçin maglumatlaryň aýdyňlygy ýaly karzlar dolandyryş ýa-da iş tejribesi) düşünişmezliklerden geçmäge we meseleleri çözmäge mümkinçilik berer.

Taýýarlan: Türkmenabat şäherindäki derýaçylyk orta hünär okuw mekdebiniň mugallymy D.Jumadurdyýew